14- DERS’A ÇARYES’IN  (14) 

Néri : eril 

Yı        (yı va, yı guıret, yı berd, yı di, yıra vaj, yıdıb : sözcükler eril yapısını tarif ederek sözcük kurulumlarının anlam değişimini verirler. Örneğin: “yı va” o dedi olurken. “wuı va” sözcük kurulumu anlamsızlaşır. Ancak “wuı vun” o diyor veya diyor ki anlamında kullanılır.) 

Wuı   ( wuı zun, wuı dun, wuı ben, wuı xuıb : ) 

Yıra vaj: ona söyle,  

Yıdıb : ondaydı,  “tedıb” ondaydı, onlaydı 

Yir’iz bia : onada getir. “cir bia” (o) da getir. 

Yı werdıb : o yemişti. “mırdıb” toktu 

Wuı xuıb : o kendisiydi.  

Wuırzen we : kalkar olma, kalkar. “wuırışt” kalktı 

Wuı şıb : o gitmişti 

“yı” yukarda görüldüğü gibi sıfat belirtirken “yir” , “ı” yerine “i” geçerek ona anlamını vermektedir. Bu tür harf değişimlerini zazaca da görmek mümkündür. 

Ho yen:  eril için geliyor. “yen” gelir halini belirtirken, altaki sözcükte “umı”, geldi veya “umıb”  gelmişti sözcük yapısı farklı harf şekliyle ifade edilmektedir. Zazakide bu tür sözcük yapısı çokça bulunmaktadır. Aynı anlamda olumsuz sözcük yapısı ise “ni yen” gelmiyor, “niumıb” gelmemişti anlamlarını vermektedirler 

Umıb : gelmişti (eril için) 

Umén : geliyordu (burda cinsiyet beli değildir, çoğul belirtiyor.) 

Umı: geldi (eril). “yen” gelir. 

Niumı: gelmedi (eril) 

DİLİŞ: mayi  

Birinci sıradaki “ya, yé, ha-, aya” sözcükler dişil sıfatını belirtir. Diğer sözcükler ise söylene bilecek durumlardır. Örneğin: “ya va” olmaz “yé va” olur. “yé bena” dersek “onu götürür” olur. Ama; “ya bena” dersek “o götürür.”  

Ya    (ya şi, ya şına, ya vuna, ya gena, ya zuna: ) 

Yé    (  yé werd, yé berd, yé va, yé di ) 

Ya şi: o giti. (ya şına: o gider. Ya şawena: o yolar ) 

Ya şib: o gitmişti 

Yaw aya bin piab : oyla öbürküsü birlikteydi 

Yéra vaj : ona söyle 

Yédıb: ondaydı 

Yé guıret: o aldı. 

Ha yena : dişil için “o” geliyor.    

Uméb : gelmişti (dişil) 

Umıb: gelmişti (eril) 

Umén : geliyordu (genel) 

WAXTIG YEN –gelecek zaman üzerine 

Umé? : geldimi? Uméb? Niuméb? Umé se- ,  eg umé se -  

Wa bior : gelsin (cinsiyet beli değil) 

Bumén hol bin: gelseydi iyi olurdu (cinsiyet beli değil). Bur da “ya bumén holbin” denilseydi veya  “wuı bumén holbin”  önüne cinsiyet ve sıfat belirten “ya”, veya “wuı” sözcüğü önüne eklendiğinde cinsiyet belirtmiş olurdu. 

Wa biér: çoğul ekli “gelsinler” anlamını vermektedir. 

ZAMAN: 

Umıb : gelmişti   (geçmiş geniş zaman) 

Umén: gelecekti (şimdiki geniş zaman), aynı zamanda geçmiş zamanıda içerir. 

Yı guıré xuı kerdıb: o şini yapmıştı (geçmiş geniş zaman) 

Yı guıré xuı kérdin: o işini yapıyordu (şimdiki geniş zaman) 

Wuı ho guıré xuı ken: o işini yapıyor (şimdiki zaman ) 

Guıré xuı ken : işini yapar ( gelecek zaman ) 

Ya guıré xuı kena : (dişil için) o işini yapar (gelecek zaman) 

Yé guıré xuı kerdin: (dişil için) o işini yapıyordu (şimdiki zaman) 

Ha guırı’ra ni vierena’ra : (dişil için) iş güçten geçemiyor, işi başından aşkın anlamında kullanılmaktadır. Buradaki dişilik vurgusu baştaki “ha” ve “vier”en a” sona aldığı “ena” harfi dişilik vurgusunu yapmaktadır. Dişil belirten “ya, yé,” sıfatını belirtirken “aya, ayé” işaret ile dişil olanı belirtır. “ha yena, umé, uméya,” dişilin durumunu belirtmektedir. 

Erillikte ise; “ho guırı’ra ni vieren’ra : (eril için) iş güçten geçemiyor. Buradaki erillik vurgusu “ho” ve “en” vurgusu ile erilliği belirtmektedir. “ 

“Tı”, “ tuı” sıfat belirtmeden kullanılan sözcüklerdir. Örneğin “tı ha şına ça?” dişil için (nereye gidiyorsun. Eril için ise “tı hé şin ça” (nereye gidiyorsun?